KIRCHOL ZDUŃSKOWOLSKI: SYMBOLE

SYMBOLIKA ŻYCIA I ŚMIERCI NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH NAGROBKÓW

(Poniższy fragment jest moją pierwszą próbą opisania symboliki cmentarza, ale też i pierwszą próbą "pisania" w ogóle, jako że pochodzi on z mojej pracy magisterskiej (tekst powstawał w latach 1998-1999). Dlatego też, ze względu na małą ilość danych otrzymanych po wstępnych oględzinach cmentarza zdecydowałam się wykorzystać liczną literaturę pomocniczą, nie związaną stricte z cmentarzem żydowskim w Zduńskiej Woli, pozwalającą jednak wyjaśnić specyfikę cmentarza i jego symboliki. Była to jednocześnie dla mnie wprawka, jak korzystać (a dziś już wiem, że także, jak nie korzystać) z literatury innych autorów. Dziś po przeprowadzonych badaniach posiadamy dużo dokładniejsze informacje dotyczące symboli macew zduńskowolskich. Do wielu z nich dotarliśmy w trakcie badań po zdjęciu wierzchniej warstwy mchu i trawy. Wiadomości zawarte w poniższym tekście nadal pozostają aktualne, choć wymagają licznych uzupełnień, przypisów i wyjaśnień. Wszystkie one znajdą się w publikacji poświęconej kircholowi zduńskowolskiemu).

„Symbol daje do myślenia’’

P.Ricoeur

Symbol stanowi swoisty język, dzięki któremu religia może się bezpośrednio wypowiedzieć. Ale aby to nastąpiło, musi on zostać najpierw zaakceptowany przez grupę.

Jak wiemy, po zburzeniu świątyni Salomona Żydzi rozpoczynają exodus. Poprzez Rzym rozprzestrzeniają się po całej Europie. Pomimo wpływu innych kultur udaje im się utrzymać swą tożsamość dzięki zachowaniu własnej religii. To ona jest fundamentalnym organizatorem życia wyznawców judaizmu i to religia mojżeszowa właśnie trwale zaważyła na symbolice nagrobnej. Za jej pomocą przekazuje się niewidzialne, ponadzmysłowe, często skomplikowane treści. Biblijne zakazy spowodowały, że stosowanym środkiem wyrazu są obrazy-metafory, dotyczące najczęściej religijnych aspektów życia zmarłego. Natomiast stosowanie różnorodnych wzorców i swobodne ich kojarzenie doprowadziło do powstania pięknych i oryginalnych dzieł.

Sztukę żydowską możemy określić jako niefiguratywną, tzn. taką, w której nie ma przedstawień człowieka, a o czym możemy przeczytać w Biblii: „Nie będziesz czynił żadnej rzeźby ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko, ani tego, co jest na ziemi nisko, ani tego, co jest w wodach pod ziemią’’ [Wj 20,4]. A zatem sztuka ta została ściśle skodyfikowana prawami Zakonu. Lecz zakazu tego nie brano dosłownie - odnotowane zostały w „surowej” tradycji aszkenazyjskiej przypadki rzeźbienia postaci ludzkiej [Krajewska, 1989, s. 46]. Bądź też stosowano wyobrażenie pars pro toto, tzn. zamiast całej postaci umieszczano tylko rękę trzymającą dzban, skarbonkę lub księgę. Zastępowano też człowieka figurą zwierzęcia. Generalnie sposoby przedstawienia bogatych treści na nagrobkach są wspólne wśród Żydów aszkenazyjskich. Niewielkie różnice w zdobieniu mogą wynikać jedynie ze względu na lokalną specyfikę danej grupy.

W kulturze żydowskiej najbardziej rozpowszechnionym typem nagrobka jest macewa, czyli stela - pionowo stojąca płyta. Inne określenia używane na oznaczenie grobów i kamieni nagrobnych to: cijun i cijun le- nefesz [Kolbuszewski, 1995, s. 48]. Wykonywano je z różnych materiałów: drewna (jak ta znajdująca się w muzeum w Pradze), czarnego granitu, białego marmuru, piaskowca (zwanego kamieniem płaczu) i żeliwa (przykładem może być nagrobek w Warcie). O najstarszym nagrobku wspomina już Biblia. Jest to macewa postawiona przez Jakuba na grobie Racheli: „A Rachela umarła i została pochowana przy drodze do Efrata, [...]. Jakub ustawił stelę na jej grobie - kamień ten stoi na grobie Racheli po dziś dzień’’ [Genesis 35,19-20].

Według tradycji judaizmu nagrobek spełnia kilka funkcji. Przede wszystkim stanowi on zabezpieczenie miejsca spoczynku zwłok i oznakowanie grobu. Jest wyrazem czci dla zmarłego i troski o jego duszę, znakiem pamięci dla potomnych, ale także zabezpieczeniem żyjących przed zmarłymi [Trzciński, 1997, s. 22].

Nagrobek żydowski w postaci stojącej płyty najczęściej zwieńczony jest łukiem, który według Möbiusa jest archetypem o ustalonych wartościach - jako element symboliczny oddzielający sferę górną od dolnej „Ponad łukiem znajduje wyraz siła, która żyje sama z siebie i nie potrzebuje opieki, lecz opieki udziela [...]. Pod łukiem znajduje się świat potrzebujących opieki i skłonnych do podporządkowania się” i dalej: „Kto chowa pod łukiem [...] przejawia określone zapatrywania na byt zmarłego” [Möbius, 1958, s. 78-80].

Analizując nagrobki na cmentarzu żydowskim nasuwa się nam pewien charakterystyczny zestaw: ornament, cyfra21, tekst. Bardzo często ornament jest o wiele bogatszy w swej treści, aniżeli tekst i pełni rolę symbolu. Wtedy to na równi z tekstem mówią nam o życiu zmarłego do momentu jego śmierci. Nie ma tam natomiast wzmianki o tym, co stanie się z człowiekiem w następnym życiu. Ale zwykle, nie rozumiejąc treści nagrobnych inskrypcji, opierając się tylko na symbolach, odczytać możemy sens wielu cech nagrobków na żydowskim cmentarzu, zdeterminowanych przez względy wyznaniowe.

Na nagrobkach widzimy zatem: Torę, księgi, koronę, dłonie w geście błogosławieństwa, misę i dzban, puszkę ofiarną, skarbonkę, gwiazdę Dawida, lwa, jelenia, niedźwiedzia, orła, Lewiatana, złamane drzewo, kwiaty, palmę, okręt. Przyjrzyjmy się im poniżej.

Tora22 - symbolizuje uczoność i pobożność. Często jest ona zwinięta na wałki i umieszczona w otwartej szafie – tak, jak się ją przechowuje w synagogach. Umieszczona na niej Gwiazda Dawida sugeruje, że zwój przyodziany jest w meil, tzw. sukienkę.

Księga - według symboliki uniwersalnej oznacza całość wszechświata, pobożność, prawdę, uczoność, mądrość, prawa Biblii, nauczyciela, spełnienie nakazu studiowania Tory i Talmudu. Otwarta księga może symbolizować niespełnienie za życia, kogoś młodego, kto nie posiadł jeszcze wystarczającej wiedzy. Pierwszą wzmiankę o prowadzeniu ksiąg przez Boga znajdujemy w modlitwie wstawienniczej Mojżesza do Pana za wiernym ludem: „Przebacz jednak im ten grzech! A jeśli nie, to wymaż mię natychmiast z Twej księgi, którą napisałeś” [Wj 32,32]. Izajasz natomiast mówi o zapewnieniu Zbawiciela, które daje on swoim uczniom: „I będzie tak: Ten, kto pozostał żywy na Syjonie, i który się ostał w Jeruzalem, każdy będzie nazwany świętym i wpisany do [Księgi] Życia w Jeruzalem” [Iż 4,3].

Korona - jest oznaką godności arcykapłańskiej, cnót zmarłego, symbolem Tory, w tym także znajomości dzieł religijnych, uczoności i pobożności, ponadto jest symbolem głowy rodziny oraz wierności małżeńskiej. „Są trzy korony: korona Tory, korona kapłaństwa i korona królestwa, ale korona dobrego imienia jest ponad nimi” [Krajewska, 1989, s. 47]. Rozwinięciem tego są słowa, które przytacza Magdalena Sieramska: „Korona kapłaństwa została wzięta przez Aarona, korona królestwa przez Dawida, korona Tory pozostaje dla tych wszystkich generacji, które nadejdą [Sieramska, 1995, s. 149]. Stwierdzenie to ma charakter eschatologiczny i nadaje koronie wymiar mesjański.

Dłonie w geście błogosławieństwa - oznaczają miejsce spoczynku kapłanów kohenów. Ród ten pełnił służbę ofiarniczą podczas wędrówki Izraela oraz w Świątyni Jerozolimskiej.

Misa i dzban - oznacza, iż tu jest pochowany mężczyzna, który był lewitą, tzn. potomkiem rodu Lewiego. Do nich należało obmywanie rąk kohenom przed błogosławieństwem.

Puszka ofiarna - podkreśla hojność zmarłego, w Talmudzie jest bowiem mowa o obowiązku przeznaczania 1/10 swoich zarobków na cele dobroczynne. Dobroczynność zaś w judaizmie uważa się za najwyższą cnotę. Poprzez dawanie jałmużny czyni się zadość sprawiedliwości. Całe bowiem mienie człowieka jest tylko pożyczką udzieloną przez Stwórcę. Może także oznaczać, że zmarły był skarbnikiem lub trudnił się zbieraniem pieniędzy na cele społeczne.

Gwiazda Dawida – według legendy heksagram ten sięga czasów Salomona i Dawida. W arabskich źródłach heksagram był używany pod określeniem >pieczęć Salomona<. Najstarszym, bezdyskusyjnym przykładem użycia gwiazdy Dawida jest pieczęć datowana na VII wiek p. n. e. Znaleziono ją w Sydonie, a należała ona do Joshua b. Asayahu. W literaturze żydowskiej zjawia się po raz pierwszy w 1148 roku jako >tarcza Dawida<. Znak ten był prawdopodobnie symbolem anioła Metatronu, tzn. tego, który ponoć stał najbliżej tronu Boga. W magicznych hebrajskich manuskryptach późnego średniowiecza – jak podaje Encyklopaedia Judaica [1972] – heksagram używany był w amuletach. Najpopularniejszy był ten, który przyczyniał się do gaszenia ognia. Od średniowiecza Magen Dawid oznacza naród żydowski. Być może został on wybrany z tego powodu, że król Dawid nosił go na swojej tarczy. Poza tym, sześcioramienna gwiazda w prosty i jednoznaczny sposób mogła kojarzyć się z Żydami tak, jak krzyż z Chrześcijanami. Od końca XIX wieku Magen Dawid jest znakiem syjonistów, a więc i znakiem przynależności do narodu żydowskiego i jako taki może być umieszczany na nagrobku.

Lew - to znak pokolenia Judy, wywodzący się z błogosławieństwa udzielonego przez Jakuba swym dwunastu synom, protoplastom plemion Izraela: „Judo, młody lwie [...] jak lew czai się [...] - Któż się ośmieli go drażnić?’’ [Rodz 49,9]. Może on także symbolizować imię zmarłego: Jehuda, Lejb, Arie. Ponadto oznacza on potęgę często porównywaną do potęgi stwórcy: „Gdy lew zaryczy, któż się nie ulęknie? Gdy Pan Bóg przemówi któż nie będzie prorokować?’’ [Am 3,8]. Rzeźby lwów zdobiły Świątynię Jerozolimską i tron Salomona. Lew z języka hebrajskiego znaczy serce. A znana sentencja praojców mówi: „Bądź silny jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, potężny jak lew, aby wypełnić wolę Twego Ojca w niebie’’ [Pirke Awot 5,23]23. Lew jest także utożsamiany z Mężem Sprawiedliwym – jednym z trzydziestu sześciu, będących podstawą istnienia świata.

Jeleń - odpowiada imionom Hirsz (jid.), Cwi (hebr.), Naftali „Naftali łanią na wolności, rodząca piękne jelonki” [Rdz 49,9]. Jest on także symbolem dążenia ku Bogu, o czym świadczą słowa: „Jak łania pragnie wody ze strumienia, tak dusza moja pragnie Ciebie, Boże!” [Psalm 42,2]. Jest psychopomposem, łącznikiem między światem żywych i umarłych. A cytowana wyżej sentencja praojców mówi: „Bądź [...] rączy jak jeleń” [Pirke Awot 5,23].

Niedźwiedź – W księgach proroczych czytamy, że dopełniając przeznaczenia rzuca się na Izrael lwy, niedźwiedzie i węże : „Jakby uciekał człowiek przed lwem, a trafił na niedźwiedzia” [Am 5,19]. Lew i niedźwiedź, które powalił Dawid mają znaczenie demoniczne. Niedźwiedź ponadto oznacza imię Ber (jid.) lub Dow (hebr.).

Orzeł - to potęga, odwaga, miłość i opieka Boga nad ludem Izraela: „Jak orzeł, co gniazdo swoje ożywia, nad pisklętami swoimi krąży, rozwija swe skrzydła i bierze je, na sobie samym je nosi - tak Pan sam go prowadził, nie było z nim boga obcego” [Pwt 32,11-12]. W synagogach i na przedmiotach kultu rozpościera on swe skrzydła nad koroną Tory, księgami lub Tablicami Przymierza. Orzeł jest także symbolem wysokości i bezpieczeństwa. A w Pirke Awot czytamy: „Bądź..., lekki jak orzeł...” [Pirke Awot 5,23].

Lewiatan - legendarny potwór morski, w Biblii często oznaczający zło, które zostanie przezwyciężone po przyjściu Mesjasza: „W ów dzień Pan ukarze swym mieczem [...] Lewiatana, węża płochliwego” [Iz 27,1]. Potwór przedstawiony jako ryba – wąż pożerająca własny ogon może symbolizować wieczność. W mitologii żydowskiej odgrywał on bardzo ważną rolę. Wraz z bykiem Szor ha Bor i ptakiem Ziz uosabiał trzy żywioły: wodę, ziemię i powietrze.

Złamane drzewo - to najczęstszy symbol wanitatywny. Jest on oznaką przerwanego życia w przeciwieństwie do drzewa niezłamanego, które oznacza życie i zmartwychwstanie. W Biblii drzewo jest jednym z elementów stworzenia świata. Występują tu dwa rajskie drzewa. Pierwsze to Drzewo Życia – symbolizujące dar nieśmiertelności, jakim cieszył się człowiek przed upadkiem. Drugie to Drzewo Poznania Dobra i Zła – symbolizujące samowiedzę moralną i samostanowienie. Drzewo uważane jest też jako symbol Tory, ponieważ to ona jest Drzewem Życia. Drzewo może także oznaczać człowieka sprawiedliwego, o czym świadczą słowa Psalmu: „Sprawiedliwy zakwitnie jak palma, rozrośnie się jak cedr na Libanie” [Ps 92,13]. Drzewo pełne owoców świadczyć może o owocnym, bogatym życiu.

Okręt - płynący po rzece (czasu) symbolizować może życie, a zatem odwracając tę myśl, okręt tonący, ze złamanym masztem symbolizuje śmierć.

Rzadko zdarza się aby te przedstawienia występowały na macewach same. Często są one połączone z innymi symbolami, a także występują w zwielokrotnionej liczbie. Tylko tak bogate i piękne nagrobki są w stanie oddać bogate i piękne życie zmarłych. Istotne jest także miejsce, w którym dany symbol się znajduje. Dzięki temu odczytujemy czy jest to przesłanie naczelne, czy też może jedno z przesłań potrzebnych do interpretacji tematu.

Pomimo że groby dają świadectwo równości wszystkich ludzi wobec śmierci, to najciekawsze bez wątpienia macewy spotykamy na grobach rabinów. Ich bogata forma powoduje, że nawet osoba niewtajemniczona nie przejdzie obok nich obojętnie. Co nie oznacza, że macewy np. kobiet lub dzieci są mniej ciekawe.

W interesującej mnie części cmentarza wyłania się specyficzna kwatera, składająca się z zespołu macew (najstarszych na cmentarzu zduńskowolskim) należących prawdopodobnie do rabinów, mężów uczonych w piśmie. Ich specyfika wynika ze szczególnego miejsca, jakie zajmują rabini w społeczności żydowskiej24. Kwatera ta obejmuje ok. 50 nagrobków i znajduje się po lewej stronie za Starą Bramą. Te właśnie nagrobki są przedmiotem moich rozważań. Wraz ze spadkiem wzniesienia groby są mniej zagęszczone i spotkać tam można między macewami męskimi macewy kobiece.

Ikonograficzne przedstawienia życia, mądrości, hojności rabinów są zróżnicowane. Próba ich interpretacji jest znacznie utrudniona, ponieważ znak ikoniczny nie zawsze posiada wartości symbolu. Niejednokrotnie jest on zwykłym ornamentem, jak na przykład wici roślinne stanowiące rodzaj bordiury na nagrobku.

Na grobach rabinów spotkać możemy najczęściej Torę umieszczoną w otwartej szafie (fot. 8). Tora jest fundamentem, na którym zbudowane jest życie. Uważa się ją za jedyną pewną podstawę całego kosmicznego ładu. Bez Tory mógłby zapanować chaos moralny, tak więc musiała ona istnieć zawsze, nawet jeszcze przed stworzeniem świata. Tora jest życiem dla świata. Tak, jak woda i ona zstępuje z nieba.

Jak woda orzeźwia ona duszę, a także podobnie jak woda, Tora oczyszcza nieczystego. Na opisywanej macewie zduńskowolskiego cmentarza dodatkowo nad tym reliefem umieszczona została korona. Tora symbolizuje tu uczoność i pobożność zmarłego. Studiowanie Tory uznawane jest za główny obowiązek pobożnego Żyda. Jest ono samo w sobie częścią służby bożej. Korona zaś jest w tym przypadku multiplikacją symbolu Tory. Zatem jest to keter Tora - tzn. korona Tory. W synagodze Tora przechowywana jest w szafie zamkniętej. Otwierano ją tylko w czasie jakiegoś wielkiego niebezpieczeństwa i nieszczęścia, a także podczas nabożeństwa. Być może właśnie w ten sposób chciano podkreślić nieszczęście, które spowodowała śmierć znanego i szanowanego męża.

Inną macewą, stojącą także na grobie rabina, jest ta przedstawiająca dwie szafy (fot. 9). W jednej z nich są umieszczone księgi, a w drugiej Tora. Pod nimi znajduje się dzban z misą. Całość wieńczy korona. Dzban jest częstym elementem występującym w połączeniu z księgami. Świadczy to o tym, iż w grobie spoczywa mężczyzna, lewita, tzn. potomek rodu Lewiego. Korona umieszczona nad dwoma szafami z księgami oznacza, że mężczyzna ten posiadł wysoki stopień wtajemniczenia w studiowaniu ksiąg, a także duchowe zjednoczenie się z Torą. Być może autorem ksiąg umieszczonych w szafie jest sam zmarły. Symbolika ta wskazuje, iż jest to grób genialnego rabina.

Dzban z misą odnajdujemy na innym nagrobku (fot. 10). Tym razem występuje on w połączeniu z symetrycznie ustawionymi lwami i koroną. Lwy te trzymają tarczę z inicjałami pej-nun, tzn. tu spoczywa. Kojarzy się nam to z powagą i dostojeństwem, a tym samym uświetnia imię zmarłego, które może brzmieć Arie lub Leib. Lew, jako uosobienie siły i potęgi, świadczyć może o pozycji jaką zajmował zmarły w lokalnej społeczności.

Na następnym nagrobku (fot. 11) widzimy także dwa heraldyczne lwy stojące na stopniach i podtrzymujące koronę. To zapewne strażnicy praw religii mojżeszowej. Być może to symbol wiernego Arie stąpającego po schodach świątyni i głoszącego chwałę Pana. Ale może schody te w połączeniu z koroną są oznaką godności arcykapłańskiej. Bo przecież tylko nieliczni mieli dostęp w świątyni do Arki Przymierza. Korona znajdująca się na tym nagrobku może być także Keter Szem Tov czyli koroną dobrego imienia.

Czasami nagrobki są skromne w swej formie (fot. 12). Niewielka korona, ręce w geście błogosławieństwa kohenów i kilka dodatkowych ozdób wypełniających pustą przestrzeń macewy informują nas, że spoczywa tu mężczyzna z rodu kohenów. Korona umiejscowiona nad dłońmi w geście błogosławieństwa świadczy o tym, iż jest to korona kapłaństwa. Może ona także kierować naszą uwagę na cnoty zmarłego. Po odczytaniu hebrajskiego tekstu tylko potwierdzamy swoje wcześniejsze przypuszczenia. A zatem leży tu starzec, rabin studiujący Torę. Szczodry, wielkiego serca, który przykładał się do studiowania Świętej Księgi i do pracy. Zmarł 1 dnia miesiąca nissan w 1872 roku25. Jak widzimy symbolika przepięknie uzupełnia treść, a całość powoduje, że zaczynamy groby te odbierać zupełnie inaczej. Już nie są to tylko stojące kamienie. Raczej żywe istoty, które tylko na moment przybrały postać macewy, wciąż żywe w naszej pamięci. Według Talmudu „sprawiedliwi zwani są żywymi nawet po śmierci” [Talmud Babiloński, Ber.18a].

Na innym nagrobku zauważamy orła z rozpostartymi skrzydłami i spadającą koroną (fot. 13).

Na różnorodność znaczeń symboliki orła – jak podaje Jacek Borowski – miał wpływ fakt, iż w wierzeniach religijnych i mitach reprezentował on wszelkie ptaki drapieżne, takie jak: sępa, jastrzębia lub sokoła [Borowski, 1995, s. 49]. Ale zawsze taki ptak był kojarzony z walecznością, siłą i mocą. Być może orzeł na opisywanym przeze mnie nagrobku jest metaforą opiekuńczej mocy Pana, a owa przechylona korona może świadczyć o tym, iż zmarły był cenioną głową rodziny lub nawet gminy. A zatem mógł być on rabinem. Nasuwa to nam skojarzenia z wersetem „Spadła korona z naszej głowy” [Lm 5,16].

Inny nagrobek przedstawia okręt i mitycznego potwora Lewiatana (fot. 14). Już starożytne ludy przedstawiały życie ludzkie pod obrazem żeglowania, a zatem złamane żagle mogą świadczyć o śmierci kapitana statku. Opuścił on swoją załogę, którą mogła być rodzina zmarłego, bądź cała lokalna społeczność. Tak więc zmarły mógł być cadykiem26. Ciekawe jest także to, że ozdobne pole znajduje się tu u podstawy nagrobka. Wydaje się, że analogią do tego jest podobne umieszczenie Lewiatana w synagogach. Tam często na ścianie wschodniej, czyli w kierunku, w którym należy się modlić, lub na sklepieniu nad nią malowano często widok świątyni lub Jerozolimy, ustawionej na wielkiej rybie – Lewiatanie. Być może za pomocą tego eschatologicznego symbolu chciano wzmocnić przesłanie mesjanistyczne. Często także Lewiatan występował u podstawy zdobień wieńczących aron ha–kodesz, jak na przykład w synagodze w Olkiennikach. Lewiatana spotykamy także na naczyniach miedzianych – kwartach i kijonach – służących do rytualnych obmyć rąk. Przeważnie zwinięty w krąg spoczywa na ich dnie, bądź jako wąż, opasuje naczynie dookoła.

Na kolejnej macewie (fot. 15) widzimy dwa heraldyczne lwy. Między nimi umieszczone jest koło, a nad nim korona. Być może owo koło jest uproszczoną formą słońca. Jeżeli tak, to korona nad nim oznacza światło Tory. Wiąże się to z uduchowieniem, poważaniem oraz wysoką rangą społeczną jaką zajmował zmarły. Jeśli jednak koło odczytamy jako zwykłą tarczę z inicjałami pej-nun (tu spoczywa) podtrzymywaną przez lwy, wówczas zrozumiemy, że chodzi tu o uświetnienie imienia zmarłego.

Nagrobkiem niezwykle ciekawym i pięknym jest ten przedstawiający szafę z księgami, złamane drzewo i niedźwiedzia (fot. 16). Całość zwieńczona jest koroną, a litery ujęte są w bordiurę w formie liści winorośli. Macewa ta, choć nie jest umieszczona na wspomnianym wcześniej wzniesieniu, świadczy o tym, że pochowany jest tu mężczyzna uczony w piśmie. Złamane potężne drzewo to śmierć rabina, rektora, uczonego w Torze. Zupełnie jak w słowach Rabbi Bunama: „Kiedy spoglądam na świat, wydaje mi się czasem, że każdy człowiek to drzewo na pustkowiu, że Bóg na całym świecie nie ma nikogo prócz niego i że owo drzewo nie ma się do kogo zwrócić jak tylko do Boga” [Buber, 1986, s.264]. Zauważmy, że drzewo to ma dwa odcięte konary. Być może mężczyzna ten zmarł bezpotomnie. Szafa z osiemnastoma księgami świadczy o ogromnym zaangażowaniu w studiowaniu świętych ksiąg. To, że są one zamknięte może oznaczać, iż mężczyzna ten przestudiował je wszystkie zanim przyszła do niego śmierć. Znaczy to, że spełnił się w życiu głównie nastawionym na studiowanie ksiąg. Niedźwiedź mówi nam o imieniu zmarłego: Dow lub Ber. Natomiast korona odwołuje się do wersetu: „Są trzy korony: korona Tory, korona kapłaństwa i korona królestwa, ale korona dobrego imienia jest ponad nimi” [Krajewska, 1989, s.47].

Z powyższym wersetem kojarzy się nam także inny nagrobek (fot. 17). Tu w hierarchicznym porządku usytuowane są trzy elementy. Najniżej znajdują się ręce w geście błogosławieństwa. Ponad nimi widzimy szafę z księgami, a całość wieńczy korona. Lwy podtrzymujące szafę z księgami tylko potęgują sentencję praojców: „Bądź [...] potężny jak lew”.

Zdobienie nagrobków różnorodnymi motywami biblijnymi stanowi dla wielu pokoleń Żydów na świecie wspólny element ich kultury sakralnej. Sposób chowania zmarłych jest najtrwalszym i najmniej podatnym na zmiany bastionem tradycji. Natomiast, aby lepiej zrozumieć zamysł twórców tych wspaniałych nagrobków, wczytajmy się w przytoczone przez Monikę Krajewską słowa dramaturga i pisarza Jecheskela Dobruszyn: „...żydowski lew, pantera czy byk są charakterystyczne nie dzięki budowie ciała, naturalistycznemu wyglądowi czy swym fizycznym, materialnym cechom, są przede wszystkim tworami ducha, symbolami i abstrakcjami. Nie przybywają z lasu czy pola, pochodzą z baśni i żydowskiego folkloru kabalistycznego. Są to uświęcone zwierzęta Kabały, legendarne lwy i pantery z tronu Salomona: stworzenia gołębie ze sfer niebiańskich” [Krajewska, 1989, s.29].

21 Filozofia żydowska oparta jest na wiedzy, która czerpie swoje treści z odpowiedniego zestawu cyfr (kabała żydowska).

22 To krótkie wyjaśnienie znaczeń powyższych symboli nie wyczerpuje oczywiście w całości tematu. Ma ono jedynie na celu lepsze zrozumienie symboliki nagrobnej cmentarza żydowskiego w Zduńskiej Woli, o której piszę w dalszej części tego rozdziału.
23 Cytat za: M. Krajewska, Cmentarz żydowski w Polsce: nagrobki i epitafia, [w:] PSL, 1989, s. 29

24 Religia żydowska nie ma Watykanu, czyli władzy nadrzędnej, która ustalałaby podstawowe zasady postępowania. Ale istnieją rabini. Są oni uznawani przez własną społeczność w skutek pozycji jaką sobie wyrobili. Rabi, tzw. mędrzec, zna doskonale treść świętych ksiąg, jest wtajemniczony w kodyfikację Talmudu. Mędrzec nieustannie pogłębia swoją wiedzę czyli jest talmid chacham, tzn. uczeń mędrzec. Każdego mędrca obejmowało wiele nakazów, między innymi milczenie w obecności mądrzejszych,

umiejętność zadawania pytań oraz odwaga przyznania się do niewiedzy w jakiejś kwestii
25 Tłumaczenia dokonała. Olga Goldberg-Mulkiewicz.
26 Na cmentarzu w Zduńskiej Woli znajduje się także inny nagrobek udekorowany okrętem (fot. 18). W grobie tym spoczywa jednak kobieta - Rela Monik, co jest niespotykane w sztuce żydowskiej.